گونه های تئاتر کاربردی

علی ظفرقهرمانی نژاد

«تئاتر آموزشی» در کنار تئاتر سیاسی – مردمی، یکی از دو خاستگاه تاریخی تئاتر کاربردی محسوب می شود. این نوع تئاتر در کشورهای آلمان و انگلستان با اسمهای «تئاتر آموزشی» (Theater pädagogik) و «تئاتر در حوزه آموزش» (Theatre in Education) یا به اختصار (TIE) مطرح شد و به کشورهای دیگر راه یافت. در کل «تئاتر آموزشی» از هنر نمایش برای تسهیل و تقویت امر آموزش استفاده می کند. هدف اصلی این نوع تئاتر تغییر دادن درک ما از جهان پیرامون است. برای تحقق این هدف زبانی غیرکلامی و غیر نوشتاری را به کار می گیرد و اجتماعات را برای غلبه بر معضلات تمرین می دهد.

در انگلستان «تئاتر در حوزه آموزش» (TIE) به عنوان یک فرم تئاتری جدید در دهه ۱۹۶۰ میلادی مطرح شد. در آن زمان، سیاستهای گام به گام دولت با پشتیبانی از هنر به این شکل بود که گروههای تئاتری زیادی اجازه داشتند برنامه های تازه ای برای توسعه اجتماعی راه اندازی کنند. در واقع از گروههایی پشتیبانی می شد که درگیر این نوع پروژه های اجتماع بنیاد می شدند و کار با مدارس محلی حوزه ای مشخص برای این مشارکت محسوب می شد. این گروههای نمایشی به جای اینکه افراد را از مدارس به تئاتر بیاورند، در محیط مدارس کار خود را آغاز کردند. پس می بایست در خلق تئاتر برای این مخاطبان جدید محتوای برنامه های آموزشی را نیز دخالت می دادند. برای بازیگران حرفه ای که غالباً اعضای گروهی ثابت بودند، روش کار معمول در یک صحنه سنتی و قاب عکسی پاسخگوی چنین کاری نبود زیرا می بایست در کلاسهای درس، با امکانات بسیار ناچیز و تماشاگرانی که ناگزیر کم تعداد بودند کار می کردند. به علاوه، این ارتباط نزدیک با تماشاگران دانش آموز، از آنان مشارکت بیشتر و متفاوت تری را نسبت به مراکز تئاتر کودکان می طلبید که بارزترین نمونه آن مرکز تئاتر برایان وی (تأسیس ۱۹۵۳) بود. بازیگرانی که به طور ثابت یا گردشی در مدارس کار می کردند، چون با امر مشارکت و برنامه های درسی سروکار داشتند، ملزم بودند در حوزه تدریس هم مهارت پیدا کنند. نتیجه این امور، گونه جدیدی از تئاتر به نام «تئاترآموزشی» و نوع جدیدی از بازیگر به نام «معلم – بازیگر » شد.

از سوی دیگر، این تجربه نو برای معلمهای مدارس به فرصتی تبدیل شد تا به صورت حرفه ای آموزش با نمایش/تئاتر را یاد بگیرند. کارگاههای آموزشی برای معلمان و درگیر کردن مستقیم آنان در خلق و تکمیل اطلاعاتی که برای آماده کردن و تقویت هر اجرا لازم بود، میزان موفقیت پروژه های تئاتر آموزشی را تعیین می کرد.

متون نمایشیِ «تئاتر آموزشی» غالباً با همکاری گروهی و با داده های اطلاعاتی معلم تهیه می شد و اغلب به موضوعات محلی و محتوای درسی گروههای سنی خاص می پرداخت. لازم بود بازیگران در فرایند تهیه این متون توان همکاری داشته باشند، پژوهش کنند و دیدگاههای انتقادی وسیعی در مورد مقولات اجتماعی – سیاسی و آموزشی کسب نمایند. نکته محوری برای تأثیرگذاری این فرایند در نظر گرفتن نیازهای مخاطبان و ضرورتهای برنامه درسی بود که در چارچوبی زیبایی شناختی جای می گرفت. اجراهای تئاتری حاصل از آن، در بهترین شکل، با عمومیت دادن به منابع بومی و معتبر، برای تماشاگران پژواکهای عقلانی و عاطفی ایجاد می کرد، پس از اجرا موجب تأمل می شد و امکان کاربردهای مناسب موضوعات را ایجاد می کرد.

«تئاتر آموزشی» چیست؟ جیمز هنِسی در پاسخ به این پرسش موارد زیر را برمی شمرد (که البته ادعای مطلق بودن شان را ندارد):

• «تئاترآموزشی» مثل همه فرمهای تئاتری، فعالیتی اجتماعی محور است، معمولاً در مکانی معین به اجرا در می آید و قواعدآن برمبنای حفظ هشیاری نسبت به ساختگی بودن موقعیت است؛ قواعدی که نیازمند علاقه و توافق ضمنی همه حاضرین است.
• تماشاگران «تئاتر آموزشی» ملزم به دیدن اند؛ اختیار نوآموزان در دیدن یا ندیدن اجرایی آموزشی محدود است.
•  هدف عمده تئاتر آموزشی تدریس است؛ تجربه یادگیری را تعدیل می کند، معمولاً توسط بازیگران و از طریق شخصیتهایی خلق می شود که مکمل روایت نمایشی اند.
• «تئاتر آموزشی» مانند دیگر فرمهای تئاتر، متکی به درگیرشدن جسمی، عاطفی و عقلانی مشارکت کنندگان است.
• تجربه «تئاتر آموزشی» با کار در مدارس و دانشکده ها بالندگی یافته است. معمولاً اجراها با شرایط سنی هر کلاس و گروهی تناسب دارند.
• «تئاتر آموزشی» بر این دو باور محوری تکیه دارد که رفتارها و عُرفهای انسانی حاصل فعالیت اجتماعی اند و می توانند تغییر کنند، و اینکه تماشاگران به عنوان عاملان بالقوه ی تغییر، باید در جریان یادگیری به مشارکت کنندگان فعال بدل شوند (واین، ۱۹۹۳، ص ۱۰۹).
• تفاوت اصلی تئاتر آموزشی و تئاتر مرسوم در کیفیت رابطه ای است که بازیگران با تماشاگران ایجاد می کنند. تئاتر آموزشی تماشاگران خود را با تشویق به مشارکت از طریق فرم هنری درگیر می سازد؛ تا به صورت فعال و تعاملی به روایت نمایشی واکنش نشان دهند و پاسخگوی آن باشند (هنِسی، ۱۹۹۸، صص ۸۶ – ۸۷).

به طور خلاصه نکته پایانی هنِسی این است که آنچه تئاتر آموزشی را از تئاتر سنتی جدا می کند «روشها و ابزارهای خلق آن و ابتکار به عنوان فعالیت محوری اغلب گروههای تئاتر آموزشی» است (ص. ۸۷).

پس از گذشت چهل سال، گروههای تئاتر آموزشی زیادی به وجود آمده اند و این تجربه وارد کشورهایی چون کانادا، استرالیا و کشورهایی دیگر در اروپا شده است. وقتی در دهه ۱۹۸۰ سیاست انگلستان محافظه کارانه تر شد و تخصیص بودجه به گروههای تئاتر آموزشی متمرکز گردید، بسیاری از این گروهها که با صراحت مواضع و تصمیمهای سیاسی خاصی را نقد می کردند، تهدید شدند و در برخی موارد کناره گیری کردند. بسیاری از گروههای تئاتر آموزشی با حفظ توان آموزشی خود پابرجا ماندند و برنامه های خود را برای مسئولان مدارس محلی جذاب تر کردند. گروهها یاد گرفتند کارهایی خلق کنند که برای تماشاگران بیشتر و در مکانهای بزرگتری نظیر سالنهای ورزشی یا سخنرانی قابل اجرا باشد. اصل مشارکت هنوز در این تجربه محوریت داشت اما الزاماً – به دلیل کوتاه بودن زمان کلاسها – به آماده سازی قبل و فعالیتهای بعد از اجرا تقلیل یافت. محتوای برنامه ها معمولی تر، و به جای تکیه بر مشارکت فعال با معلمها، به مرور متکی به کتابهای درسی شد. گروههای تئاتر آموزشی محو نشده اند و هنوز تعدادی از گروههای خوب تئاتر آموزشی، به طور خاص در انگلستان،  وجود دارد. به تازگی علاقه به تئاتر آموزشی به عنوان بخشی از شیوه «مداخله ای» تئاتر کاربردی در مکانهای آموزشی احیا شده است.

منابع:

Prendergast, Monica & Saxton, Juliana, Applied Theatre: International Case Studies and Challenges for Practice, Intellect, The University of Chicago Press, 2009

English Wikipedia, Pedagogy Theatre.

چاپ شده در: شماره چهارم ماهنامه صحنه، حوزه هنری / مهرماه ۱۳۹۱