گونه های تئاتر کاربردی

بخش نخست

علی ظفرقهرمانی نژاد

یکی از گونه های درام / تئاتر کاربردی، تئاتر خاطره (یا تئاتر یاد آور) است. این نوع تئاتر قابلیتهای نمایشی موجود در سرگذشت واقعی افراد را کشف و فعال می نماید. تئاتر خاطره از بیان خاطرات افراد نسل پیشین به عنوان مبنایی برای خلق متون نمایشی و از تجربه های آنان به عنوان منبع تولیدات هنری و خلاقیت تئاتری بهره می گیرد. این امر با اهداف آموزشی –  درمانی و  به مدد  راهبردها و فنون درام آموزشی صورت می پذیرد. غالباً  گروهی از سالمندان سرگذشتها و تجربه های خود را با هم به اشتراک می گذارند که گاه این تجربه ها با فعالیتهای نمایشی حالت بالفعل پیدا می کنند و به اجراهایی بدل می شوند که ممکن است توسط  خود سالمندان یا بازیگران حرفه ای به نمایش گذاشته شوند. در یک کلام می توان تئاتر خاطره را چنین تعریف کرد: «دراماتیزه کردن و خلق تئاتر به کمک خاطرات.»

نمایشهای حاصل از بیان این خاطرات معمولاً در فضاهایی به اجرا درمی آیند که ما آنها را به عنوان مکان تئاتری نمی شناسیم اما جاهایی هستند که تماشاگران در آن احساس راحتی می کنند. این مکانها هدفی دوگانه دارند: زایش خاطرات و استفاده از آنها برای باز زایی خاطرات و خلق قصه های بیشتر توسط تماشاگران. مواد خام آفرینش متن در این نوع تئاتر عبارت اند از خاطرات ضبط و ثبت شده افراد سالمند بر نوار یا بر کاغذ، بحثهای گروهی، مصاحبه های انفرادی، بداهه سازی یا نوشته های کوتاه. این سرگذشتها به همان تماشاگرانی منعکس می شود که خود ناقل قصه اجرا بوده اند و در کنار آنان اعضای خانواده شان، سایر بزرگان خانواده و مهمانان شان نیز حضور دارند. غالباً تماشاگران را گروهی کوچک تشکیل می دهد و اینگونه دیدن و شنیدن هم برای بازیگران و هم بینندگان راحت تر خواهد بود. بعد از اجرا، پذیرایی با چای و کیک فضا را برای  گفت و گوهایی مهیا می کند که خاطرات تماشاگران را بازتاب می دهد، زیرا آنان با قصه هایی که شنیده اند و اجراگرانی که ملاقات کرده اند، وارد تعامل می شوند.

گاه این نوع تئاتر به شکل «بینا – نسلی[۲]» برگزار می شود و می تواند به دو روش اجرا گردد. در روش اول گروهی از افراد جوان قصه هایی از خاطرات زندگی را از افراد مُسن می گیرند، آن را دراماتیزه می کنند و برای خود آن افراد به اجرا در می آورند. در روش دوم یک گروه تئاتر متشکل از افراد مُسن می توانند یادآوریهای خود را برای مخاطبان جوان به اجرا درآورند تا درک عمیقتری نسبت به نسل پیشین و اجداد خود پیدا کنند. امروزه که رژیم های غذایی اصلاح شده، فناوری پزشکی پیشرفت کرده و نیازهای سالمندان بیشتر تأمین شده است، عجیب نیست که اکثر مردم عمر دراز داشته باشند و بازهم تعجبی ندارد که ما ندانیم چگونه سالهای کهولت را  پربار و سرگرم کننده بگذرانیم. امروزه نحوه گذران زندگی ما در دوران کهولت به حوزه پژوهشی مهمی بدل شده و چنین پیداست که نیازهای سالمندان بی شباهت به نیازهای انسانهای همه نسلها نیست: آنان نیاز دارند بر حضور و ارزشِ شان در دنیا تأکید شود. باربارا مایرهاف[۳] بر آن است که ما هیچ آئین معناسازی برای این دوره خلق نکرده ایم؛ چیزی که مایرهوف از آن به «آداب تعریف شده[۴]» برای این طول عمرهای جدید یاد می کند. او خاطرنشان می کند چنین آدابی می توانند به » ابزارهای نیرومندی« در دست سالمندان بدل شوند تا با آن هویت دوران پیری خود را بسازند و بدون چنین ابزارهایی دشوار بتوان دوران پیری کسی را دوران مکمل زندگی اش دانست. این حس مکمل بودن با خلق زمان و مکان برای فعال سازی حافظه، داستان گویی و برقراری ارتباط ایجاد می شود.

اهمیت تئاتر خاطره  در این است که  قصه های نسل سالمند را به قالب اجرا در می آورد؛ قالبی که معنا بخش و  تأیید کننده است. این کار نه فقط برای کسانی که قصه شان نقل می شود بلکه برای فعال سازی قصه های تماشاگران ایشان  – که آنان نیز معمولاً سالمندند -  و  پرستاران و اعضای خانواده هایشان نیز انجام می گیرد. برای گروه اخیر تئاتر خاطره می تواند از طریق گفت و گوهای پس از اجرا محرکی قوی برای برقراری ارتباط مجدد با گذشته و احترام نسبت آن باشد.

منابع:

Schweitzer, : Pam,  Reminiscence theatre: Making theatre from Memories, Age Exchange, 2007.

Prendergast, Monica & Saxton, Juliana, Applied Theatre: International Case Studies and Challenges for Practice, Intellect, The University of Chicago Press, 2009